Balkanlar'da bir Derviş "Sarı Saltuk"
Türk-İslam tarihinin Balkanlar ve Karadeniz bölgelerindeki en etkili figürlerinden biri olan Sarı Saltuk, 13. yüzyılda yaşamış, Türk-İslam kültürünün uç bölgelerde kök salmasında belirleyici rol oynamış bir Akıncı Gazi-Derviştir. Hakkında anlatılanlar zamanla menkıbeleşmiş olsa da, tarihî kayıtlar ve coğrafi izler Sarı Saltuk’un yalnızca bir efsane kahramanı değil aynı zamanda siyasi, kültürel ve dini bir öncü şahsiyet olduğunu göstermektedir. Sarı Saltuk’un yaşamı, Anadolu’dan Balkanlara uzanan Türk göçleri, İslam’ın yayılışı ve Türk kimliğinin Balkanlara yerleşmesi sürecinin ayrılmaz bir parçasıdır.
Sarı Saltuk’un doğum yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte, 13. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’nun doğu veya orta kesimlerinde doğduğu kabul edilmektedir. Ahmet Yesevî geleneğinden gelen tasavvufî çizgiye bağlı olduğu, özellikle Horasan erenleri içinde değerlendirildiği bilinmektedir. Bu yönüyle Sarı Saltuk, yalnızca bireysel bir mutasavvıf değil; Türk tasavvufunun fetih ve iskân boyutunu temsil eden bir “kolonizatör derviş”tir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayıfladığı, Moğol baskısının arttığı bir dönemde, Sarı Saltuk ve onun gibi dervişler, siyasi otoritenin ulaşamadığı uç bölgelerde hem manevi hem de toplumsal düzen kurmuşlardır.
Tarihî kaynaklar Sarı Saltuk’un özellikle Dobruca, Bugünkü Bulgaristan, Romanya, Kuzey Makedonya, Bosna-Hersek ve Arnavutluk coğrafyasında etkin olduğunu göstermektedir. Bizans ve yerel Balkan unsurlarının hâkim olduğu bu bölgelerde Sarı Saltuk, kılıçtan çok irfanla, zorlamadan çok örnekle İslam’ı ve Türk kimliğini tanıtmıştır. Onun faaliyetleri, Osmanlı Devleti henüz Balkanlara kalıcı olarak yerleşmeden önce başlamış; bu yönüyle Sarı Saltuk, Osmanlı fetihlerinin manevi öncüsü kabul edilmiştir. Nitekim Osmanlı kroniklerinde, Balkanların Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Sarı Saltuk’un açtığı yolun belirleyici olduğu açıkça ifade edilir.
Sarı Saltuk’un hayatına dair en önemli kaynaklardan biri, XV. yüzyılda Cem Sultan’ın isteğiyle Ebu’l-Hayr-ı Rûmî tarafından kaleme alınan Saltuknâme adlı eserdir. Saltuknâme, tarih ile menkıbenin iç içe geçtiği bir metin olmakla birlikte, Sarı Saltuk’un faaliyet alanlarını, halk üzerindeki etkisini ve dönemin sosyal yapısını anlamak açısından son derece kıymetlidir. Bu eserde Sarı Saltuk; kimi zaman bir derviş, kimi zaman bir gazi, kimi zaman da adalet dağıtan bir halk önderi olarak tasvir edilir. Menkıbelerde yer alan anlatılar, Sarı Saltuk’un halk tarafından kazandığı sevgi ve saygıyı göstermekte..
Sarı Saltuk’un en dikkat çekici yönlerinden biri, mezarının birden fazla yerde bulunduğuna inanılmasıdır. Balkanlar ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde Sarı Saltuk’a atfedilen türbeler bulunmaktadır. Bu durum, tarihsel olarak Sarı Saltuk’un geniş bir coğrafyada etkili olduğunu ve farklı Türk toplulukları tarafından sahiplenildiğini göstermektedir. Rivayete göre Sarı Saltuk, vefatından önce cenazesinin birden fazla tabuta konulmasını vasiyet etmiş; bu da onun Balkan coğrafyasındaki manevi birleştirici rolünün sembolü hâline gelmiştir.
Sarı Saltuk’un tarihi misyonu yalnızca dini değildir. O, Türk kimliğinin Balkanlar’da kalıcı hâle gelmesinde; yerleşimlerin oluşmasında, sosyal düzenin sağlanmasında ve yerel halkla barışçı ilişkilerin kurulmasında önemli rol oynamıştır. Bugün Balkan coğrafyasında yaşayan birçok Müslüman Türk ve Türk kökenli topluluk, Sarı Saltuk’u ortak bir tarihsel figür olarak hatırlamaktadır. Bu yönüyle Sarı Saltuk, Türk dünyası açısından sınır aşan, milletler üstü bir kültürel mirasın temsilcisidir.
Sonuç olarak Sarı Saltuk, Anadolu’dan Rumeli’ye uzanan Türk tarihinin manevi mimarlarından biridir. O, kılıçtan önce sözü, zorlamadan önce irfanı, geçici güçten önce kalıcı kültürü esas alan bir anlayışla hareket etmiş; Türk-İslam medeniyetinin Balkanlar’da kök salmasına öncülük etmiştir. Sarı Saltuk’un mirası, yalnızca geçmişin bir hatırası değil; bugün Türk dünyasının ortak tarih bilinci ve kültürel sürekliliği açısından da önemli bir referans noktasıdır. Onu anlamak, Türk tarihinin fetih kadar irfanla da yazıldığını idrak etmek demektir.
